Osiągnięcie docelowej struktury organizacyjnej WOT, w latach 2016-2019, podzielono na cztery etapy, w tym sformowanie dowództwa WOT oraz dowództw brygad i batalionów OT w każdym województwie. W 2016 roku utworzono je w województwach: podlaskim, lubelskim i podkarpackim, w kolejnym 2017 roku w warmińsko-mazurskim oraz mazowieckim. Bieżący rok z kolei to skupienie wysiłku organizacyjnego na województwach: pomorskim, kujawsko-pomorskim, łódzkim, świętokrzyskim i małopolskim. Zwieńczenie dzieła nastąpi w 2019 roku w województwach: zachodniopomorskim, lubuskim, wielkopolskim, dolnośląskim, śląskim i opolskim. Brygady mają swoje siedziby w dużych miastach, w Białymstoku, Lublinie, Rzeszowie czy też Radomiu, natomiast bataliony w mniejszych miastach regionów.
Zgodnie z przyjętą na świecie metodologią, oceniając potencjał bojowy Sił Zbrojnych każdego państwa należy wziąć pod uwagę 3 elementy: ich liczebność, zdolności wynikające z posiadanego sprzętu i uzbrojenia oraz gotowość do działania. Suma tych wszystkich składowych pokazuje możliwości sił lądowych, powietrznych, specjalnych oraz morskich. Obrona terytorialna stanowi ważny element uzupełniający tego systemu. Według strategii wojskowej każdą z wojen wygrywają siły rezerwowe, więc takie, które uzupełniają profesjonalistów. Poziom wyszkolenia, wyposażenia oraz ich rzeczywistej gotowości bojowej jest kluczowy w przypadku zaistnienia realnego konfliktu zbrojnego. Należy przy tym pamiętać, że rezerwy wojskowe stanowią zwykli obywatele, a dodatkowy sprzęt dla wojska pochodzi również od państwowych i prywatnych przedsiębiorstw, dlatego też współdziałanie szeroko rozumianego wojska i społeczności cywilnej musi zostać skoordynowane w czasie pokoju.
Budowa WOT, podobnie jak każdorazowe wzmocnienie Sił Zbrojnych w dowolnym państwie, czy to liczbowe czy też sprzętowe, następuje w wyniku analizy zagrożeń dla suwerenności państwa. Położenie geopolityczne Polski powoduje, że najważniejszym aspektem w przypadku naszego kraju jest postrzeganie niebezpieczeństwa ze strony Rosji. W 2014 roku, po agresji wojsk Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, wzrosła liczba Polaków, którzy uważają, że zagrożona jest niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej i od tego czasu utrzymuje się na poziomie około 40%. Jednakże najbardziej znaczącym wykładnikiem poczucia zagrożenia jest czterokrotny wzrost – tj. z 7% w 2013 roku do 29% w 2017 roku – osób, które uważają, że jest to zagrożenie militarne.
Zagrożenie ze strony Rosji
Polacy w swoich odczuciach nie są odosobnieni. Konfrontacyjna polityka Rosji wobec Zachodu stwarza zagrożenie dla globalnego systemu bezpieczeństwa. Spowodowała to aneksja Krymu przez Rosję w 2014 roku i militarne zaangażowanie Rosjan na Ukrainie, a także rozbudowa przez Moskwę potencjału militarnego na zachodnim i południowym kierunkach strategicznych, jej prowokacyjne zachowania wobec krajów bałtyckich oraz wzrost aktywności szkoleniowej rosyjskiej armii w pobliżu granic NATO. W ramach działalności szkoleniowej rosyjski resort obrony realizuje w ostatnim latach niezapowiedziane sprawdziany gotowości bojowej rodzajów sił zbrojnych i wojsk z udziałem 100-160 tys. żołnierzy – tj. więcej niż liczą całe siły zbrojne RP – o których nie powiadamia z wyprzedzeniem państw będących sygnatariuszami Dokumentu Wiedeńskiego o środkach budowy zaufania i bezpieczeństwa. Ćwiczenia wojskowe prowadzone przez rosyjską armię mają ponadto prowokacyjny charakter obliczony na zastraszenie sąsiednich krajów NATO. Scenariusz manewrów pod kryptonimem Zachód-2013 zakładał wykonanie uderzeń jądrowych na Warszawę, a ćwiczenia Zachód-2017 agresję na Litwę, Łotwę i Estonię.
Oceniając potencjał bojowy Sił Zbrojnych każdego państwa należy wziąć pod uwagę 3 elementy: ich liczebność, zdolności wynikające z posiadanego sprzętu i uzbrojenia oraz gotowość do działania. Obrona terytorialna stanowi ważny element uzupełniający tego systemu. Według strategii wojskowej każdą z wojen wygrywają siły rezerwowe, więc takie, które uzupełniają profesjonalistów.
Dodatkową płaszczyzną konfrontacji z Zachodem stało się militarne zaangażowanie w Syrii, dzięki któremu Kreml – znajdujący się w defensywie po aneksji Krymu – mógł przejść do ofensywy, łamiąc monopol USA na wykorzystanie siły do rozwiązywania międzynarodowych konfliktów. Strona rosyjska zintensyfikowała także w ostatnich latach proces militaryzacji Arktyki dla zapewnienia sobie kontroli nad większością znajdujących się tam złóż zasobów naturalnych. Celem aktualnych działań prezydenta Putina i jego administracji jest doprowadzenie do uznania przez Waszyngton wielobiegunowego ładu międzynarodowego z uwzględnieniem Rosji jako niezależnego centrum siły i równorzędnego partnera, szczególnie przy rozwiązywaniu globalnych kryzysów, a także zablokowanie możliwości rozszerzenia NATO na wschód o Ukrainę, Gruzję i Mołdawię oraz odbudowa mocarstwowej pozycji Moskwy i zabezpieczenie jej interesów w strategicznie ważnych regionach, w tym na Bliskim Wschodzie. Kreml, w sojuszu z Iranem i Turcją, będzie kontynuował rywalizację z Zachodem i krajami arabskimi o dominację na tym obszarze. W najbliższym czasie priorytetem rosyjskich władz będzie ponadto rozszerzenie stref wpływów Federacji Rosyjskiej poza obszar poradziecki, ograniczenie jej izolacji politycznej i gospodarczej ze strony Zachodu oraz doprowadzenie do utrwalenia podziałów wewnątrz Unii Europejskiej i rozluźnienia więzi transatlantyckich pomiędzy krajami europejskimi i USA. Rosja będzie się też skupiała na utrzymaniu uzależnienia krajów Europy Środkowo-Wschodniej od jej surowców energetycznych, dążąc m.in. do zablokowania projektów dywersyfikacji źródeł ich dostaw, podsycaniu nacjonalizmu i tendencji separatystycznych wśród rosyjskiej mniejszości na Łotwie i w Estonii oraz próbach doprowadzenia do zmarginalizowania pozycji państw regionu w ramach UE i NATO. Jej działania będą ukierunkowane również na przeciwdziałanie rozbudowie sojuszniczej infrastruktury wojskowej i rosnącym wpływom Stanów Zjednoczonych na tym obszarze, w tym na terytorium Polski. Przedsięwzięcia te będą jednak kolejnymi płaszczyznami konfrontacji z państwami Sojuszu Północnoatlantyckiego i UE.
Rosja ze względu na ograniczony potencjał finansowy i gospodarczy wykorzystuje do realizacji zadań polityki zagranicznej – obok działań o charakterze militarnym – operacje w sferach informacyjnej i propagandowej oraz cyberprzestrzeni (m.in. cyberszpiegostwo i ataki hakerskie), terroryzm (próba otrucia S. Skripala) i uzależnienie Zachodu i obszaru postradzieckiego od jej paliw węglowodorowych (m.in. projekt budowy drugiej nitki Gazociągu Północnego). Próbuje też wpływać na sytuację wewnętrzną w państwach Sojuszu Północnoatlantyckiego i UE poprzez ingerencję w procesy wyborcze w USA, Francji, Czarnogóry i Niemiec oraz wspieranie separatystycznych ruchów w hiszpańskiej Katalonii. Od czasu aneksji Krymu i wybuchu konfliktu na Ukrainie Kreml funkcjonuje praktycznie na zasadach określonych dla okresu wojny.
WOT jako wsparcie wspólnot lokalnych
Wymienione zagrożenia wpływają na poczucie bezpieczeństwa, w tym ekonomicznego, w Polsce. Taka ocena legła także u podstaw powołania Wojsk Obrony Terytorialnej oraz ma ona duży wpływ na społeczno-ekonomiczne atuty WOT. Aktywizacja wspólnot lokalnych jest ważnym elementem tworzenia społeczeństwa obywatelskiego. Może także pośrednio wpływać na gospodarkę w regionie. Wojska Obrony Terytorialnej stając przed nowymi wyzwaniami i zagrożeniami w środowisku międzynarodowym, które wymagają wzmożonych działań w zakresie obrony, wychodzą naprzeciw zaangażowaniu obywatelskiemu, jakim jest współudział w tworzeniu narodowego systemu obrony państwa. Siła i potencjał WOT zależą od determinacji osób zaangażowanych w ich budowę, od społecznej akceptacji, której ideą jest budowanie i umacnianie więzi lokalnego przywiązania żołnierzy do rejonu, w którym zamieszkują i do pracy, którą wykonują.
Istotnym przejawem funkcjonowania WOT jest pamięć historyczna. Żołnierze dbają o groby bohaterów wojennych, żołnierzy Armii Krajowej, powstańców i weteranów, którzy poświęcali życie walcząc o wolną ojczyznę.
Do najważniejszych zadań WOT zaliczono: prowadzenie działań zbrojnych we współdziałaniu z wojskami operacyjnymi, ochronę ludności przed skutkami klęsk żywiołowych, udział w realizacji przedsięwzięć z zakresu zarządzania kryzysowego, współpracę z elementami systemu obronnego państwa, w szczególności z administracją rządową i organami samorządu terytorialnego, ochronę społeczeństwa przed skutkami dezinformacji i destabilizacji sytuacji w państwie oraz propagowanie idei wychowania patriotycznego w społeczeństwie. Realizacja każdego z tych elementów przybliża WOT do społeczności lokalnej i powoduje wzrost poziomu akceptacji społecznej. Wiele samorządów wyraża wolę, by to na ich terenie stacjonowały jednostki WOT. Korzyści, które płyną z lokalizacji tego typu jednostek, są ważne dla powiatów i gmin – to m.in. nowe miejsca pracy dla obsługi cywilnej i możliwości skorzystania z potencjału WOT w wypadku zagrożeń i klęsk żywiołowych.
Ważnym, lokalnym społecznym wymiarem aktywizacji społeczności lokalnych jest odznaczanie rodziców, których dzieci wstąpiły do wojska, w tym do WOT. Ministerstwo Obrony Narodowej wyróżnia Złotym medalem "Za zasługi dla obronności kraju" jeżeli co najmniej pięcioro dzieci pełni lub pełniło nienagannie służbę wojskową, a Srebrnym medalem "Za zasługi dla obronności kraju" w przypadku trójki lub czwórki dzieci.
Istotnym przejawem funkcjonowania WOT jest pamięć historyczna. Żołnierze dbają o groby bohaterów wojennych, żołnierzy Armii Krajowej, powstańców i weteranów, którzy poświęcali życie walcząc o wolną ojczyznę. Jest to nie tylko patriotyczny obowiązek, ale przede wszystkim chęć okazania szacunku i pamięci, tym którzy oddali za nas swoje życie.
Sukces pomysłu tworzenia jednostek WOT z perspektywy lokalnej wymaga utrzymania pozytywnego wizerunku. WOT może być integratorem społeczności poprzez wpływanie na ekonomię lokalną. Przedsiębiorcy, szczególnie z sektora małych i średnich firm, to często trzon owych społeczności, dysponujący jednocześnie ogromnym potencjałem patriotycznym, a także entuzjazmem dla idei obronności. Współdziałanie odbywa się na zasadzie całkowitej dobrowolność inicjatyw proobronnych. Takim krokiem jest współpraca WOT ze Związkiem Przedsiębiorców i Pracodawców i przyjęty w 2017 roku Kodeks Dobrych Praktyk współpracy biznesu z Wojskami Obrony Terytorialnej. Konieczne są także kolejne inicjatywy mające na celu wypracowanie systemu pozytywnych motywacji do takiej kooperacji oraz zmiany legislacyjne porządkujące zaangażowanie biznesu w obronność.
Gwardia Narodowa USA i szwedzka Hemvärnet
Ważnym punktem odniesienia oraz wzorem do naśladowania są przykłady innych państw tworzących obronę terytorialną. Hegemonem, zarówno finansowym jak i organizacyjnym są Stany Zjednoczone, a w wymiarze regionalnym kraje skandynawskie, przy czym najdynamiczniej w ostatnich latach działa w tym względzie Szwecja. W Stanach Zjednoczonych Gwardia Narodowa (GN) USA wspiera regularne Siły Zbrojne USA, a zadania realizuje wspólnie z Armią Rezerwową USA. Co ciekawe GN posiada również zdolności Sił Powietrznych. W systemie prawnym USA Gwardia Narodowa posiada umocowanie konstytucyjne i jest formacją ochotniczą, w której służba trwa osiem lat. Ochotnicy mogą jednak zadeklarować wybór wariantu trzyletniego lub sześcioletniego. W jej ramach pozostają wprawdzie w gotowości na wezwania związane z zagrożeniami lokalnymi, aż do upływu kontraktowych ośmiu lat, lecz nie biorą już udziału w szkoleniach i treningach z macierzystą jednostką. Zadaniem GN jest służba zarówno państwu jak i lokalnej społeczności. Dlatego posiada ona podwójny, stanowo-federalny charakter funkcjonowania. Jej główną misją jest reagowanie na zagrożenia, zarówno wewnętrzne, jak i w sytuacjach, które wymagają obecności amerykańskich sił zbrojnych poza granicami kraju. Na szczeblu federalnym GN stanowi część sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych i jest podporządkowana prezydentowi USA, który pozostaje jej naczelnym zwierzchnikiem. Pentagon może wykorzystywać GN do reagowania na zagrożenia w skali państwa, np. do ochrony granic, a także w misjach bojowych i stabilizacyjnych poza granicami kraju. Stąd obecność tej formacji w Iraku, Afganistanie, czy Libii w ostatnich 17 latach. GN była również obecna podczas różnego rodzaju misji bojowych i szkoleniowych w Kuwejcie, Mongolii, Korei Południowej, Gruzji, Rumunii, Kosowie, Estonii, Niemczech czy na Litwie i Słowacji. Brygada Sił Lądowych Gwardii Narodowej USA przebywała w 2018 roku w Polsce w ramach tzw. wzmocnienia sił NATO na wschodniej flance Sojuszu Północnoatlantyckiego. Do Polski przybyli w pełnym ukompletowaniu wraz ze sprzętem bojowym.
WOT może być integratorem społeczności poprzez wpływanie na ekonomię lokalną. Przedsiębiorcy, szczególnie z sektora małych i średnich firm, to często trzon owych społeczności, dysponujący jednocześnie ogromnym potencjałem patriotycznym, a także entuzjazmem dla idei obronności.
W USA na szczeblu stanowym gwardziści podlegają właściwemu terytorialnie gubernatorowi. Główne zadania realizowane na korzyść poszczególnych stanów związane są z niesieniem pomocy społeczeństwu podczas klęsk żywiołowych (powodzi, trąb powietrznych, trzęsień ziemi), kontrolowaniem i likwidowaniem zamieszek wewnętrznych wśród ludności, wsparciem policji w operacjach mających na celu walkę z dystrybucją narkotyków, czy też wspieraniem władz lokalnych w sytuacjach zagrożenia – w zakresie organizacji ewakuacji, systemów łączności, transportu i komunikacji. Członkowie GN zobowiązani są raz w miesiącu do udziału w szkoleniu weekendowym oraz raz w roku, w dwutygodniowym zgrupowaniu poligonowym organizowanym w okresie letnim. Na podstawie testów określona zostaje ścieżka kariery najpełniej odpowiadająca zainteresowaniom i umiejętnościom kandydata. Po przejściu przez trening podstawowy, ochotnik zostaje skierowany do służby w piechocie, lotnictwie, ciężkiej lub lekkiej artylerii, w siłach specjalnych lub wywiadzie wojskowym, w logistyce, łączności, wojskach inżynieryjnych, w służbie medycznej, transporcie czy w administracji. Szkolenie podstawowe Basic Combat Training trwa dziesięć tygodni i jest podzielony na trzy etapy – Red Phase (1-3 tydzień), White Phase (4-5 tydzień), Blue Phase (6-9 tydzień) – w trakcie których stopniowo wdrażany jest w podstawy służby wojskowej. Czas i miejsce przeszkolenia są uzależnione od charakteru przyszłych zadań. Trwa ono od 2 do 12 miesięcy. Do GN przyjmowane są osoby w przedziale wiekowym od 17 do 35 lat. Wyjątkiem są ochotnicy, którzy przekroczyli 35 rok życia, ale mają za sobą służbę wojskową, znają języki obce lub posiadają specjalistyczne umiejętności.
Innym wzorcem do skorzystania w trakcie budowy Wojsk Obrony Terytorialnej i szerzej obrony cywilnej Polski jest Szwecja. Gwardia Narodowa Hemvärnet (Straż Domowa) jest zespolona z administracją terytorialną. Hemvärnet jest integralną częścią wojsk operacyjnych sił zbrojnych Szwecji liczącą ok. 22 000 żołnierzy. Każde hrabstwo w Szwecji ma swój batalion, który z kolei składa się z kompanii, po jednej na gminę. Te z kolei dzielą się na plutony, grupy i kręgi. Dopiero kręgi i grupy, a więc pododdziały liczące odpowiednio 4 i 8 żołnierzy, to struktury złożone ze znajomych, ludzi z tej samej okolicy, zakładu pracy, czyli podstawa każdej obrony terytorialnej. Kandydat ubiegający się o przyjęcie do służby w Gwardii Narodowej powinien spełniać następujące wymagania: posiadać obywatelstwo szwedzkie, wyrazić zgodę na weryfikację swojej osoby – osobiste badanie przez Departament Wywiadu i Bezpieczeństwa Wojskowego, uzyskać pozytywną opinię policji i władz miejskich (lokalnych), ukończyć minimum 3-miesięczne podstawowe szkolenie wojskowe oraz wyrazić zgodę na dyspozycyjność.
Zgodnie z obowiązującą w Szwecji doktryną, Hemvärnet mogą być użyte na terytorium całego kraju, co ma szczególne uzasadnienie w sytuacjach kryzysowych, a podstawową zaletą – jak zaznaczają Szwedzi – jest ich znajomość swojego terenu. Jednostki GN są współczesnymi jednostkami militarnymi, których głównym zadaniem jest ochrona, monitorowanie i wsparcie społeczeństwa w czasie kryzysu, tworząc jednocześnie krajowe i terytorialne bastiony obronne i ochronne Szwecji w czasie wojny. W skład GN wchodzi przygotowanych operacyjnie 40 batalionów wyposażonych w zaawansowany i odpowiedni do wykonania powierzonych im zadań sprzęt. Poszczególne jednostki są szkolone w zakresie pozyskiwania pożądanych zdolności, np. jednostki rozpoznawcze zbierają informacje podczas rekonesansów oraz prowadzenia rozpoznania w terenie i są wspierane przez siły lotnicze GN, wyposażone w lekkie samoloty typu Cessna. Sekcje okrętowe GN wraz ze strażą przybrzeżną patrolują całą długość wybrzeża Szwecji i jej wielu wysp. W sytuacji, gdy Szwecja zostaje dotknięta katastrofą naturalną, poważną awarią lub innymi zagrożeniami dla społeczeństwa, GN jest gotowa do wsparcia działań policji, służb ratowniczych i innych. Posiada także m.in. plutony do walki ze skażeniami chemicznymi i jednostki inżynierskie. Ciekawym aspektem funkcjonowania szwedzkiej obrony terytorialnej jest 26 orkiestr Gwardii, które zapewniają muzyczną oprawę oficjalnych ceremonii w całym kraju.
Siła i potencjał WOT zależą od determinacji osób zaangażowanych w ich budowę, od społecznej akceptacji, której ideą jest budowanie i umacnianie więzi lokalnego przywiązania żołnierzy do rejonu, w którym zamieszkują.
Rząd Szwecji przywiązuje dużą uwagę do przygotowania społeczeństwa na wypadek wojny lub sytuacji kryzysowej. W broszurze, którą w 2018 roku otrzymały wszystkie gospodarstwa domowe przypomniano społeczeństwu o podstawowych zasadach na czas kryzysu i wojny. Wskazano w niej konkretne przykłady zabezpieczania bytu rodziny, gromadzenia zapasów i podstawowych środków medycznych. Także w 2018 roku administracja rządowa przeprowadziła ogólnokrajowe, szeroko zakrojone ćwiczenia z użyciem Hemvärnet.
Jaka jest przyszłość Wojsk Obrony Terytorialnej w Polsce?
Tworzące się Wojska Obrony Terytorialnej mają w polskim społeczeństwie znacznie więcej zwolenników niż przeciwników, ale nie można stwierdzić powszechnej akceptacji ich istnienia. Stosunek do WOT jest też mocno upolityczniony – ich zwolennikami są przede wszystkim badani identyfikujący się z obecnym rządem, partią rządzącą oraz prawą stroną sceny politycznej. Od początku funkcjonowania o silnym upolitycznieniu stosunku do tworzących się WOT świadczy fakt, iż nastawienie do nich istotnie różnicują preferencje partyjne badanych. Stosunek do Wojsk Obrony Terytorialnej istotnie różnicują także deklarowane poglądy polityczne, przy czym ich zwolennicy stanowią większość jedynie wśród osób identyfikujących się z prawicą (66%). Częściej zwolennikami niż przeciwnikami istnienia WOT są także badani o orientacji centrowej oraz osoby niepotrafiące określić swoich poglądów na skali lewica–centrum–prawica, natomiast wśród respondentów utożsamiających się z lewicą więcej jest przeciwników WOT niż ich zwolenników.
Spośród analizowanych zmiennych społeczno-demograficznych stosunek do WOT najbardziej różnicuje płeć badanych, przy czym ich istnienie znacząco częściej popierają mężczyźni (54%) niż kobiety (44%). Wśród mężczyzn jednak więcej niż wśród kobiet jest też przeciwników WOT (odpowiednio: 30% i 22%), natomiast kobiety znacznie częściej niż mężczyźni deklarują obojętność (odpowiednio: 21% i 11%) lub nie mają w tej kwestii wyrobionego zdania (odpowiednio: 13% i 5%).
***
Utworzenie Wojsk Obrony Terytorialnej jest trafną i potrzebną ze społecznego punktu widzenia ideą. Zagospodarowuje zapotrzebowanie społeczeństwa na patriotyczne postawy oraz wspomaga gospodarkę lokalną.
Paradoksalnie tworzenie WOT i patrząc szerzej zwiększanie nakładów na obronność może powodować w części społeczeństwa poczucie wzrostu zagrożenia. Taka swoista militaryzacja społeczeństwa jest jak przysłowiowa strzelba wisząca na scenie teatru od pierwszego aktu przedstawienia. Może to stanowić przeszkodę w utrzymaniu pozytywnego wizerunku WOT w perspektywie długofalowej.
Bardzo udanym zabiegiem marketingowym jest nazwanie żołnierzy WOT „terytorialsami”. Jest to nawiązanie do elitarnych żołnierzy sił specjalnych, którzy nazywają siebie „specjalsami”.
Wojska Obrony Terytorialnej stanowią źródło inicjatyw patriotycznych. Mogą je również w naturalny sposób realizować, również we współdziałaniu z podmiotami gospodarczymi w ramach przedsięwzięć biznesowych społecznie przyjaznych.
Firmy i podmioty powinny kierować specjalne oferty dla WOT i szerzej wojska oraz weteranów. To duży rynek z dynamicznym potencjałem, stanowiący wraz z rodzinami w zależności od przyjętej grupy docelowej skali od kilkaset tysięcy do 2 milionów osób.
_____________________________________
O autorze:
Gen. bryg. rez. Jarosław Stróżyk - wiceprezes Fundacji STRATPOINTS. W trakcie wieloletniej służby w Wojsku Polskim, w tym w wojskowych służbach specjalnych, zajmował szereg stanowisk służbowych związanych z analizą bezpieczeństwa międzynarodowego oraz propagowaniem ocen narodowych na forum organizacji międzynarodowych. Od 2010 roku był zastępcą dyrektora Zarządu Wywiadu w Kwaterze Głównej NATO w Brukseli. Po zakończeniu służby w Brukseli, w latach 2013-2016 był attaché obrony przy Ambasadzie RP w Waszyngtonie.